سماع جان (تبیین و تحلیل داستان های مثنوی)

انسانی که در این دنیا احساس غربت نمی‌کند و به نعمت و خوشی آن دلبسته است توانایی درک این مفاهیم را ندارد. چنین است که مولانا از انسان‏ها می‏خواهد که با گوشی دیگر به سخنان او گوش بدهند و با چشمی دیگر به این حقایق بنگرند. راز مولانا گاهی در آواز نی و موسیقی متجلی می‏شود. بانگ نی باد توخالی و بی‏حاصل نیست، بلکه آتشی است که همه وجود مولانا را فرا گرفته است و جوشش عشق، او را از همه وابستگی‏ها رها کرده است. از نظر او انسان فقط در پرتو عشق و موسیقی و مستی می‌تواند به کشف اسرار دست یابد و تعالی معنوی را تجربه کند و تولدی دیگر بیابد.
مثنوی گزارشی از این تولد دوباره است که در بانگ نی تجلی یافته است. او از مخاطب خویش می‏خواهد که با همدلی به داستان او گوش بدهد؛ داستان او داستان انسانی است که به وصال‏ها و فراق‏ها مبتلا شده است. شرح این ماجرا گاهی در پردۀ نی و نوای موسیقی بیان می‌شود و گاهی در بیان داستان‏های عاشقانه. نی همدم کسانی است که از یاری جدا افتاده‏اند و اسرار عشق‏شان آشکار شده است، پرده و ساز موسیقی پرده‌های اسرار آنان را برملا ساخته است. چنین است که نی دم‏ساز انسان است و مشتاق نواخته شدن؛ در این نواختن است که انسان درد اشتیاق خویش را بیان می‏کند.
از طرفی حدیث نی، حدیثی خونین است چون که غصه‏های غم‏انگیز عشق مجنون را بیان می‏کند. کسی می‏تواند محرم این اسرار شود که از عقل سطحی‏نگر رهایی یافته باشد. انسان باید علاوه بر عقل جزئی، عقل کلی و عمیق و همه‌جانبه‌نگر را به دست آورد تا به معرفت شهودی و قلبی دست یابد.