در مسیر شخصیت

دو چیز شگفتی کانت را برمی‌انگیخت: آسمان بالای سرش و قانون اخلاقی درونش. کاوشگرها ما را در برابر سپهر افلاک به حیرانی می‌افکنند. اما رازآلود بودن قانون اخلاقی و وجدان درونمان نه سؤال‌انگیز می‌شود نه شگفتی‌خیز. کمتر تأمل می‌کنیم که درون ما چه دنیای غریبی است میان سیلاب‌های مهیب جبر و زنجیره‌های متعدد تعیّن‌یافتگی که از هر سو ما را در چنبره گرفته‌اند، می‌تواند از امکان حیرت‌افزای «آزادیِ انتخاب» برخوردار باشد. وجدان اخلاقی قابل‌تقلیل به جهان بیرون از خود نیست. در هر تقلیل‌گرایی برای توصیفش، امری «مازاد» و توضیح‌ناپذیر باقی می‌ماند. تا پایمان را از دنیای به‌ظاهر کوچک درونمان بیرون می‌نهیم، گویی از سپهر «آزادی و اختیار» به دنیای جبر و تعیین‌شدگی پرتاب می‌شویم. فهم غرابت این دنیای شگفت تنها با کاوشگری مداوم میسر است. «خود» و «من اخلاقی» همان کاوشگری است که روایتش از زندگی فردی‌اش دائما امکانات آزادی و اختیار درونش را کشف می‌کند. «خود» در سفر ادیسه‌وارش هویت‌های گونه‌گونی را تجربه می‌کند؛ گاه سازگار و اغلب ناسازگار! مسیر ساخته شدن شخصیت بسیار ناهموار و سرشار از بیم و امید است. این ناهمواری برآمده از دشواری مسئولیت انتخاب‌های آزادانه است و همچنین ناشی از سرشت ویژه ما. کانت ویژگی سرشت آدمیان را با استعاره الوار خمیده وصف می‌کند و آن را در گزاره ششم مقاله ایده یک تاریخ فراگیر با هدف جهان‌وطنی به‌کار می‌گیرد: «از چنین الوار خمیده‌ای که انسانیت از آن ساخته شده هیچ‌چیز کاملا مستقیمی نمی‌توان ساخت.» در بخش سوم کتاب دین در حدود عقل محض با کمک این استعاره از سرشت آدمی می‌نویسد: «امر والا یعنی ایده یک جامعه اخلاقی که هیچگاه به تمامه قابل‌دستیابی نیست در دستان آدمی به میزان زیادی کوچک-اندازه شده… اما چگونه می‌توان از چنین الوار خمیده‌ای انتظار ساختن چیز مستقیمی را داشت؟» پس باید هشیار باشیم همواره در معرض لغزشیم و آماده چشم بستن بر آزادی و قانون اخلاقی و وجدان درونمان. خودخواسته قادریم خود را موجودی منفعل بپنداریم اسیر تندبادهای متعارض.