دموکراسی یا حقیقت (رساله ای جامعه شناختی در باب روشنفکری ایرانی)

برخی از ابعاد زندگی بشری را نمی‌توان و نباید با معیارهای عقلانی سنجید. تلاش برای عقلانی کردن کلیۀ عرصه‌های زندگی فرد و جامعه بدون شک به سرکوب یا حذف ابعاد مهمی از زندگی و روابط انسانی منتهی خواهد شد؛ یعنی همان جنبه‌هایی از زندگی که لزوما با معیارهای عقلانی، تصویر و تعریف نمی‌شوند. عقیده و ایمان، انجام مناسک مذهبی، رابطۀ احساسی و عشقی و سلیقه‌های هنری و فلسفی و حتی درگیر شدن در کسب‌وکار و رقابت اقتصادی، از این جمله‌اند. وجود حوزۀ خصوصی، چه به‌عنوان نهادی اجتماعی، چه به‌عنوان ارزشی دموکراتیک و اخلاقی، تضمین‌کنندۀ آزادی افراد برای ابراز عقیده و ایمانشان و آزادیِ زندگی کردن برحسب احساس و سلیقۀ شخصی‌شان است. شهروندان لزوما مثل هم نمی‌اندیشند و مثل هم زندگی نمی‌کنند. قائل بودن به لزوم وجود حوزۀ خصوصی، یعنی اعتقاد به این امر که انسان‌های جامعه‌ای دموکراتیک، همان‌گونه که در حوزۀ سیاسی و اجتماعی با توسل به نهادهای مدنی و عمومی و با ابزار رأی و عقایدشان قدرت دولت را محدود می‌کنند و عملا در تعیین سرنوشت خود نیز شرکت می‌کنند، باید در آن اموری که شهروندان جامعه از یکدیگر متمایزند و دین و ایمان و سلیقه‌های متفاوتی دارند، از قید دخالت دولت یا دیگر افراد جامعه آزاد باشند و بتوانند آنچه را که خود بنا به وجدان و انتخابشان درست می‌پندارند، آزادانه انجام دهند.