دیالکتیک روشنگری

هنگامی که زبان پا به تاریخ گذاشت اربابان و استادان آن از قبل کشیش‌ها و ساحران بودند. هر آن کس که به نمادها آسیب می‌رساند، به نام قدرت‌های فرازمینی، طعمه قدرت‌های زمینی آن می‌شد که در این ارگان‌ها و نهادهای برگزیده‌ جامعه تجلی می‌یافتند. آنچه مقدم بر این مرحله تاریخی است در تاریکی پنهان است. هرجا که در قوم‌شناسی (ethnology) با آن خوف و دهشتی که خاستگاه ماناست روبه‌رو می‌شویم، این خوف را، دست‌کم، رؤسای قبایل همواره از قبل تقدیس و تجویز کرده‌اند. مانا در مقام امر نامعین و سیال به دست آدمیان جمود یافت و به طرزی قهرآمیز مادی شد. جادوگران در اندک زمانی هر گوشه و کناری را با فیضان‌های آن پُر کردند و تکثر مناسب مقدس را با تنوع قلمروهای مقدس تطبیق دادند. آنان معرفت و حکمتِ باطنی و همچنین نفوذ خویش را همپای گسترش جهان ارواح و اشباح و خصایص آن توسعه بخشیدند. ذات قدسی به جادوگرانی انتقال یافت که آن را مدیریت می‌کردند. در نخستین مراحل بیابان‌گردی و چادرنشینی، اعضای عادی قبیله هنوز هم نقشی مستقل در فرایند تأثیرگذاری بر قوای طبیعت ایفا می‌کردند. مردان به شکار می‌رفتند، در حالی که زنان سرگرم کارهایی بودند که انجام دادن آن‌ها نیازی به هدایت و فرماندهی دقیق نداشت. این موضوع که خو کردن به نظامی حتی چنین ساده مستلزم چه میزان خشنونت بوده است بر ما معلوم نیست.