داستایوفسکی و نیچه (فلسفه تراژدی)

معمولا مردم پیوسته بت‌های مخلوع و معزول را ایزدان می‌انگارند و پرستشگاه‌ها را هرچند پرستشگاه‌اند ترک می‌گویند. اما داستایوفسکی نه‌تنها همۀ آنچه پیش‌تر پرستیده بود را به آتش افکند، بلکه آن را لگدمال و لجن‌مال نیز کرد. او نه‌تنها از ایمانِ نخستینِ خود تبرّی جُست، بلکه از آن دل‌زده و رویگردان هم بود. در تاریخ ادبیات چنین مواردی بسیار کمیاب‌است. روزگارِ جدید افزون بر داستایوفسکی تنها از نیچه می‌تواند نام بَرَد. نیچه هم این‌گونه بود. گسستش از آرمان‌ها و آموزگارانِ جوانی‌اش کمتر از داستایوفسکی شدید و طوفانی نبود، و هم‌زمان به‌گونۀ دردناکی پرتب‌وتاب بود. داستایوفسکی از باززاییِ اعتقاداتش سخن می‌گوید؛ برای نیچه پرسشِ ارزش‌یابیِ دوبارۀ همۀ ارزش‌ها مطرح است. درواقع هر دوی این بیان‌ها چیزی نیستند مگر واژگانی گوناگون برای اشاره به فرایندی یکسان. اگر این شرایط را به حساب آوریم شاید چندان شگفت ننماید که نیچه چنین به داستایوفسکی ارج می‌نهاد. اینها واژه‌های راستینِ خودِ اوی‌اند: «داستایوفسکی تنها روانشناسی است که توانستم از او چیزی بیاموزم. من آشنایی با او را در زمرۀ شکوهمندترین دستاوردهای زندگی خود می‌دانم.» نیچه داستایوفسکی را روحی خویشاوندِ روحِ خودش دانست.