اطلس قاره های مه آلود

آیا خواب گونه‌ای بیداری است و آیا رؤیاها خود واقعیتند؟ کسی چه می‌دانست؟ چه‌بسا اندکی قبل، آن‌گاه که بیدار شده و به جهان واقع چشم گشوده و در بستر کش‌و‌قوس آمده بود، تازه داشت به خواب فرومی‌‌رفت. اگر چنین چیزی واقعیت داشت، پس هرآنچه اینک می‌دید رؤیا بود و بس. دیده‌های او، چه رؤیا بودند و چه واقعیت، وجود فاعلی را اثبات می‌کردند که آن حقیقت یا آن رؤیا را می‌دید. در این صورت، او در مقام فردی که این همه را می‌دید، وجود داشت. با خود گفت: “چنان‌که دکارت می‌گوید، من هستم. خب، آینه‌ی خانه می‌گوید من احسان افندی‌ام، اما آینه‌ی رؤیا می‌گوید من بنیامینم. به‌راستی من کدامشان هستم؟ به‌راستی کیست آن فاعلی که تمام این‌ها را می‌بیند؟”