آزادی و سرکوب

شخص مطیع، که حرکات، رنج‌ها و لذاتش موکول به فرمان شخصی دیگر است، فرودستی را در سرشت خود می‌بیند، نه امری اتفاقی. در کفۀ دیگر ترازو نیز احساسی مشابه دربارۀ فرادستی وجود دارد و این دو توهمِ همزاد یکدیگر را تقویت می‌کنند. وقتی واقعیتی بیرونی وجود نداشته باشد که مبنای آگاهی انسان قرار گیرد حتی راسخ‌ترین و شجاع‌ترین افراد نیز نمی‌توانند به ارزشی که در درونشان وجود دارد آگاه شوند. حتی مسیح نیز هنگامی که همه رهایش کردند، به او خندیدند، تحقیرش کردند و زندگی‌اش را به هیچ گرفتند، برای چند لحظه رسالت خود را فراموش کرد. فریاد او بر صلیب چه معنای دیگری ممکن است داشته باشد: «الهی! الهی! چرا رهایم کرده‌ای؟» کسانی که تن به اطاعت می‌دهند گمان دارند از ازل تقدیر مرموزشان این بوده است که تن به اطاعت دهند و با هر نشانه‌ای از تمسخر ــ حتی کوچک‌ترین نشانه ــ که فرادستان یا همتایانشان در حق ایشان روا می‌دارند، با هر فرمانی که به ایشان داده می‌شود و به‌خصوص با هر اطاعتی که خود نسبت به دیگران نشان می‌دهند در این احساسشان راسخ‌تر می‌گردند.